Người tiêu dùng là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa người tiêu dùng

Người tiêu dùng là cá nhân hoặc tổ chức sử dụng hàng hóa, dịch vụ để thỏa mãn các nhu cầu cá nhân, hộ gia đình hoặc tập thể mà không nhằm mục đích tái sản xuất hay thương mại hóa. Họ là mắt xích cuối trong chuỗi cung ứng hàng hóa, nơi giá trị sản phẩm được tiêu thụ và kết thúc vòng đời kinh tế. Theo định nghĩa của OECD, người tiêu dùng có vai trò trung tâm trong hệ thống thị trường và chính sách công cần đảm bảo sự bảo vệ quyền lợi cho họ.

Người tiêu dùng có thể là một người bình thường mua thực phẩm tại siêu thị, một hộ gia đình lắp đặt hệ thống điện mặt trời để sử dụng, hay một tổ chức phi lợi nhuận sử dụng phần mềm kế toán cho hoạt động nội bộ. Họ không tạo ra lợi nhuận từ việc sử dụng sản phẩm mà chỉ tìm kiếm lợi ích tiêu dùng, tiện ích hoặc sự hài lòng.

Phân loại người tiêu dùng có thể được thực hiện dựa trên nhiều tiêu chí:

• Theo mục đích sử dụng: cá nhân, hộ gia đình, tổ chức phi lợi nhuận.
• Theo hành vi tiêu dùng: tiêu dùng lý trí (rational), tiêu dùng cảm tính (emotional), tiêu dùng theo xu hướng xã hội.
• Theo tần suất: người tiêu dùng thường xuyên (repeat customers), người tiêu dùng ngẫu nhiên.

Phân biệt người tiêu dùng và khách hàng

Người tiêu dùng và khách hàng là hai khái niệm có liên quan chặt chẽ nhưng không đồng nhất. Khách hàng là người mua sản phẩm hoặc dịch vụ, trong khi người tiêu dùng là người trực tiếp sử dụng chúng. Trong nhiều trường hợp, một người có thể vừa là khách hàng vừa là người tiêu dùng, nhưng trong nhiều tình huống khác, hai vai trò này được tách biệt rõ ràng.

Ví dụ phổ biến nhất là trong ngành hàng trẻ em: cha mẹ là người thanh toán và lựa chọn sản phẩm, nhưng chính trẻ nhỏ mới là người tiêu dùng thực sự. Trong lĩnh vực giáo dục, tổ chức hoặc phụ huynh có thể là khách hàng khi mua khóa học, còn học viên là người tiêu dùng nội dung.

Bảng dưới đây minh họa sự khác biệt cơ bản giữa hai vai trò:

Tiêu chí	Khách hàng	Người tiêu dùng
Vai trò	Người mua	Người sử dụng
Mục tiêu	Chọn sản phẩm tốt, giá phù hợp	Đáp ứng nhu cầu sử dụng
Tương tác với doanh nghiệp	Trực tiếp	Gián tiếp (trừ khi cũng là khách hàng)
Ví dụ	Người mua đồ ăn cho thú cưng	Thú cưng ăn đồ đó

Vai trò của người tiêu dùng trong nền kinh tế

Chi tiêu tiêu dùng là một thành phần trọng yếu trong tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của bất kỳ quốc gia nào. Trong mô hình chi tiêu kinh điển:

$GDP = C + I + G + (X - M)$

Trong đó, $C$ là tổng chi tiêu của khu vực hộ gia đình – biểu thị cho sức mua và ảnh hưởng trực tiếp của người tiêu dùng đến nền kinh tế. Khi người tiêu dùng tăng chi tiêu, cầu nội địa tăng theo, thúc đẩy sản xuất, tạo việc làm và tăng trưởng kinh tế.

Mối quan hệ này tạo nên vòng lặp kinh tế: thu nhập → chi tiêu → sản xuất → việc làm → thu nhập. Bất kỳ gián đoạn nào trong chi tiêu tiêu dùng – do lạm phát, thất nghiệp, hay niềm tin tiêu dùng giảm – đều có thể gây ra hiệu ứng dây chuyền tiêu cực.

Theo dữ liệu từ IMF, chi tiêu tiêu dùng thường chiếm 50% đến 70% GDP tùy từng quốc gia. Tại Mỹ, tỷ lệ này lên đến 68%, tại Việt Nam khoảng 59% (2023), phản ánh vai trò nòng cốt của người tiêu dùng trong hệ sinh thái kinh tế.

Đặc điểm hành vi tiêu dùng

Hành vi tiêu dùng là tổng hợp các phản ứng, lựa chọn và quyết định của người tiêu dùng khi đối mặt với các sản phẩm và dịch vụ trên thị trường. Đây là lĩnh vực nghiên cứu sâu rộng trong marketing và kinh tế học hành vi.

Có ba nhóm yếu tố chính ảnh hưởng đến hành vi tiêu dùng:

• Cá nhân: tuổi, giới tính, thu nhập, học vấn, nghề nghiệp.
• Tâm lý: động lực, cảm xúc, kinh nghiệm, nhận thức rủi ro.
• Xã hội: ảnh hưởng từ nhóm bạn bè, gia đình, văn hóa, mạng xã hội.

Ví dụ, một người tiêu dùng trẻ có thể ưu tiên sản phẩm theo xu hướng, trong khi người tiêu dùng lớn tuổi thiên về yếu tố độ bền và độ tin cậy. Người có thu nhập cao có thể lựa chọn sản phẩm cao cấp không phải vì nhu cầu, mà vì yếu tố khẳng định địa vị xã hội.

Các mô hình phổ biến để phân tích hành vi tiêu dùng gồm:

1. ABC model: Attitude – Behavior – Cognition.
2. Maslow’s Hierarchy of Needs: hành vi tiêu dùng gắn với các tầng nhu cầu từ cơ bản đến tự hiện thực hóa.
3. Fishbein model: đo lường thái độ dựa trên niềm tin và tầm quan trọng của thuộc tính sản phẩm.

Doanh nghiệp dựa vào dữ liệu hành vi để xây dựng chiến lược tiếp cận phù hợp, từ định vị thương hiệu, thiết kế sản phẩm cho tới truyền thông và kênh phân phối. Khi hiểu rõ hành vi tiêu dùng, doanh nghiệp có thể giảm rủi ro thất bại khi tung sản phẩm mới hoặc mở rộng thị trường.

Quyền lợi và nghĩa vụ của người tiêu dùng

Người tiêu dùng hiện đại không chỉ là người lựa chọn sản phẩm, mà còn là đối tượng được pháp luật và các tổ chức xã hội bảo vệ. Các quyền cơ bản của người tiêu dùng đã được quốc tế công nhận và phổ biến trong chính sách công, đặc biệt sau Tuyên bố về Hướng dẫn Bảo vệ Người tiêu dùng của UNCTAD.

Các quyền cốt lõi gồm:

• Quyền được an toàn: không bị nguy hiểm về tính mạng và sức khỏe do sử dụng hàng hóa, dịch vụ.
• Quyền được thông tin: tiếp cận thông tin rõ ràng, đầy đủ, chính xác về sản phẩm, dịch vụ.
• Quyền được lựa chọn: có quyền so sánh và chọn giữa nhiều phương án phù hợp với nhu cầu.
• Quyền được khiếu nại và bồi thường: nếu quyền lợi bị xâm phạm do sản phẩm lỗi, dịch vụ kém chất lượng.

Bên cạnh đó, người tiêu dùng cũng có nghĩa vụ:

• Sử dụng hàng hóa đúng hướng dẫn, đúng mục đích.
• Không mua bán, tiêu dùng hàng giả, hàng lậu, hàng không rõ nguồn gốc.
• Có trách nhiệm phản ánh, tố cáo các hành vi gian lận thương mại.

Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng Việt Nam (2010) quy định chi tiết về các quyền và nghĩa vụ này, giúp người dân nâng cao nhận thức và thực hiện quyền tiêu dùng một cách chủ động, có trách nhiệm.

Người tiêu dùng trong kỷ nguyên số

Sự phát triển của công nghệ thông tin và thương mại điện tử đã thay đổi hoàn toàn cách thức người tiêu dùng tiếp cận, lựa chọn và tương tác với sản phẩm. Từ một đối tượng thụ động trong chuỗi tiêu dùng, người tiêu dùng ngày nay đã trở thành trung tâm điều phối hành vi thị trường thông qua dữ liệu, đánh giá và hành động mua hàng có tính chiến lược.

Các xu hướng tiêu dùng nổi bật trong thời đại số gồm:

• Mua sắm đa kênh: kết hợp online và offline để so sánh giá, đánh giá, khuyến mãi.
• Tiêu dùng cá nhân hóa: dựa trên dữ liệu hành vi để đề xuất sản phẩm phù hợp.
• Tiêu dùng có đạo đức: ưu tiên các sản phẩm bền vững, minh bạch, có trách nhiệm xã hội.

Một nghiên cứu từ McKinsey & Company (2021) cho thấy:

Hành vi tiêu dùng	Tỷ lệ người tiêu dùng
Mua hàng online nhiều hơn sau đại dịch	75%
Sẵn sàng chuyển sang thương hiệu bền vững	71%
Ưu tiên thương hiệu minh bạch thông tin sản phẩm	63%

Dữ liệu lớn (big data), trí tuệ nhân tạo (AI) và thương mại qua mạng xã hội (social commerce) đang tạo ra “siêu người tiêu dùng” – có khả năng ra quyết định nhanh, có ý thức và ảnh hưởng mạnh đến cộng đồng.

Những thách thức của người tiêu dùng hiện đại

Dù có nhiều quyền lợi và công cụ hơn, người tiêu dùng trong thế giới số cũng đối mặt với những rủi ro mới. Tốc độ phát triển công nghệ đôi khi vượt xa năng lực giám sát và kiểm soát pháp lý, khiến người tiêu dùng dễ bị tổn thương trong nhiều tình huống.

Các thách thức điển hình bao gồm:

• Thông tin sai lệch: quảng cáo giả, đánh giá ảo, nội dung bị thao túng bởi thuật toán.
• Lạm dụng dữ liệu cá nhân: thu thập, phân tích và bán dữ liệu mà không có sự đồng thuận rõ ràng.
• Hợp đồng bất công: các điều khoản ẩn trong điều kiện sử dụng, vi phạm quyền lợi người dùng.

Các tổ chức bảo vệ người tiêu dùng và cơ quan quản lý nhà nước cần xây dựng khung pháp lý phù hợp với nền kinh tế số. Một số quốc gia đã phát triển khái niệm “quyền kỹ thuật số của người tiêu dùng” bao gồm quyền ẩn danh, quyền yêu cầu xóa dữ liệu, và quyền từ chối phân tích hành vi trực tuyến.

Chính sách và luật pháp bảo vệ người tiêu dùng

Khung pháp lý là nền tảng đảm bảo người tiêu dùng không bị lạm dụng hoặc bị thiệt hại trong quá trình tiêu dùng. Nhiều nước đã ban hành luật riêng về bảo vệ người tiêu dùng, bên cạnh các quy định về thương mại, thuế và sở hữu trí tuệ.

Một số đạo luật tiêu biểu:

• Federal Trade Commission Act (Hoa Kỳ): cấm các hành vi thương mại không công bằng hoặc lừa đảo.
• Consumer Rights Directive (EU): quy định minh bạch thông tin, quyền trả hàng, và hợp đồng từ xa.
• Luật Bảo vệ người tiêu dùng (Việt Nam): gồm 8 chương, 51 điều, quy định rõ quyền và nghĩa vụ của các bên.

Ngoài ra, các tổ chức như Consumers International đóng vai trò kết nối toàn cầu, thúc đẩy sự minh bạch, công bằng và trách nhiệm trong hệ thống tiêu dùng quốc tế.

Người tiêu dùng và phát triển bền vững

Người tiêu dùng không còn là thực thể trung lập trong chuỗi cung ứng. Hành vi tiêu dùng ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường, nguồn lực thiên nhiên và công bằng xã hội. Mỗi lựa chọn mua sắm đều là một "lá phiếu" tác động lên hệ thống sản xuất và mô hình kinh tế.

Theo UNEP, tiêu dùng bền vững bao gồm:

• Sử dụng sản phẩm có tuổi thọ dài, tái chế được.
• Ưu tiên sản phẩm tiết kiệm năng lượng, ít phát thải CO₂.
• Tránh lãng phí thực phẩm, đồ nhựa dùng một lần.

Thống kê cho thấy nếu 1 tỷ người tiêu dùng chuyển sang tiêu dùng bền vững, lượng khí nhà kính toàn cầu có thể giảm tới 20%. Những mô hình như kinh tế tuần hoàn, tiêu dùng chia sẻ (sharing economy) và zero-waste đang được người tiêu dùng trẻ đón nhận tích cực.

Tài liệu tham khảo

1. OECD. (2010). Consumer Policy Toolkit. Link
2. UNCTAD. (2020). Consumer Protection Guidelines. Link
3. McKinsey & Company. (2021). The future of consumer behavior in a digitized world. Link
4. IMF. (2023). World Economic Outlook. Link
5. UNEP. (2022). Sustainable Lifestyles and Education Programme. Link
6. Federal Trade Commission (FTC). (n.d.). Our Mission. Link
7. European Union. (2011). Consumer Rights Directive. Link
8. Văn bản pháp luật Việt Nam. (2010). Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Link
9. Consumers International. (n.d.). Consumer Rights and Advocacy. Link